Muziek als medicijn

Een betere nachtrust, minder stress of meer contact: de invloed van muziek op mensen met dementie is groot, vertellen muziekagoog Hermien Kooijker en muziektherapeut Annemieke de Vries van Vereen. ‘Familie zegt soms: Nu zie ik weer de persoon die hij ooit was.’

Wie het kantoor van Hermien en Annemieke binnenstapt in het Zonnehuis in Zwolle, ziet meteen dat zij geen reguliere zorgmedewerkers zijn. In de linkerhoek staan twee gitaren, naast een kast vol cd’s en kleinere muziekinstrumenten. Daarnaast staat een piano, en rechts in de hoek staan onderdelen van een drumstel.

‘Een bewoonster begon spontaan te dansen’

Hermien is muziekagoog, Annemieke, muziektherapeut. ‘Bij mijn werk draait het om aansluiting en in contact komen met bewoners’, legt Hermien uit. ‘Mijn focus ligt niet op gedragsverandering zoals bij muziektherapie. Al maak ik vaak genoeg mee dat een onrustige bewoner toch tot rust komt als hij een half uur bij een muzieksessie zit.’ Hermien bezoekt bewoners, vaak mensen met dementie, in de huiskamers om via muziek contact met hen te maken. ‘Als ik binnenkom, zing ik een welkomstlied met hun namen. Zo voelen ze zich gezien. Gisteren pakte een Duitse mevrouw mijn hand en zei ineens: ‘Willkommen!’

Aansluiten bij bewoners

Veel bewoners worden al blij als ze Hermien zien binnenkomen met haar gitaar. ‘Ik stimuleer ze om mee te doen. Bijvoorbeeld door mee te zingen of in de maat mee te klappen. Laatst begon een mevrouw spontaan te dansen, ze had vroeger op ballet gezeten. Bij een andere bewoner zag ik hoe zijn gezichtsuitdrukking ineens veranderde. Dat zijn bijzondere momenten.’ Een belangrijk deel van het werk is aansluiting vinden bij de bewoners. ‘Ik werk niet met een vast programma. Als iemand lekker meezingt met een refrein, dan herhaal ik dat desnoods drie of vier keer. En ik pas het tempo aan als ik merk dat de situatie daar om vraagt. Wanneer mensen nog wat op gang moeten komen, doe ik rustig aan, in de middag kan het tempo juist wat omhoog.’

Meer praten en meer contact
Het bijzondere en het mooie van muziek is dat het emoties sterk beïnvloedt, zegt Annemieke. ‘Met taal is het soms moeilijk om écht contact te maken met mensen met dementie. Zij weten vaak niet meer wie of waar ze zijn, waardoor gesprekken voeren lastig of zelfs onmogelijk is. Maar wanneer ze muziek horen die ze herkennen, gebeurt er iets bijzonders. Familieleden zeggen soms: Nu zie ik weer de persoon die hij ooit was.’ Sommige bewoners zijn passief, totdat er muziek klinkt. Hermien: ‘Het lijkt wel alsof ze dan opbloeien. En dat werkt soms zelfs door als ik al weg ben. Zorgmedewerkers vertellen me weleens dat iemand die normaal heel erg in zichzelf is gekeerd, na afloop meer praat en weer contact maakt.’

Vrolijker en meer ontspannen
Die gedragsverandering is precies waar Annemieke zich als muziektherapeut op richt. Zij werkt onder 
andere met bewoners die bijvoorbeeld somber, apathisch, boos of onrustig zijn. ‘Een keer werkte ik met een bewoner die geregeld in conflicten verzeild raakte. Tijdens muziektherapie begon hij te huilen 
toen ik op mijn lier speelde. Hij deed op een gegeven moment fanatiek mee. Speelde ik op mijn lier, sprong hij op om luchtgitaar te spelen.’ Annemieke maakt ook gebruik van een OER Muziekspeler. Daarop kunnen mensen met dementie of hun zorgverleners eenvoudig muziek afspelen. ‘In een van de rapportages las ik dat de bewoner bij wie ik zo’n muziekspeler had neergezet, vrolijker was geworden. Ook het wassen en aankleden ging beter. In sommige gevallen kan muziek zelfs medicatie vervangen.’ 

Muziekkussen voor nachtrust
Voor bewoners die ’s nachts onrustig zijn, gebruikt Annemieke een muziekkussen: een platte, stoffen mat die onder het eigen kussen ligt en via een memorystick muziek afspeelt die op de bewoner is afgestemd. ‘Ik heb voorgeprogrammeerde, zelf samengestelde muzieklijsten, maar ik kan ook een persoonlijke playlist samenstellen. Zo’n playlist duurt ongeveer een halfuur. Lang genoeg om rustig te 
worden en in slaap te vallen.’ Annemieke ontwikkelde het muziekkussen samen met Qwiek, een bedrijf 
dat werkt aan innovatieve zorgoplossingen. ‘Er bestonden al eenvoudige muziekkussens, maar die zijn bedoeld voor het onderdrukken van tinnitus en ze zijn minder gebruiksvriendelijk voor de zorg.’ Vereen heeft negen muziekkussens. ‘Maar’, benadrukt Annemieke, ‘het muziekkussen is geen wondermiddel. Het gaat om het gevoel.’ Maar hoe weet je welke muziek iemand prettig vindt als diegene daar niet over kan praten? Annemieke: ‘Muziek die mensen tussen hun 15de en 25ste jaar hebben gehoord, heeft over het algemeen de meeste impact en die weten mensen zich vaak nog te herinneren. Ik kijk daarom naar het geboortejaar, maar ook naar de plek waar iemand vandaan komt en naar het geloof. Ik spreek ook familieleden en kijk welke cd’s er in de kast staan.’

Hermien: ‘Vaak vraag ik ook of mensen een voorkeur hebben voor Nederlands- of Engelstalige muziek.’ ‘Om baat te hebben bij muziektherapie of muziekagogie, hoeven de bewoners overigens niet 
per se van muziek te houden’, zegt Hermien. ‘Het gaat om het gevoel dat loskomt. Daar doe je het voor.’